CHIẾC LƯỢC NGÀ

CHIẾC LƯỢC NGÀ

(TRÍCH)

• KHÁI QUÁT CHUNG VỀ VĂN BẢN

1. Hoàn cảnh sáng tác

• Chiếc lược ngà được viết năm 1966, tại chiến trường Nam Bộ trong thời kì kháng chiến chống Mĩ, được đưa vào tập truyện cùng tên.
• Văn bản trong sách giáo khoa là đoạn trích phần giữa của truyện.

2. Tóm tắt: Ông Sáu xa nhà đi kháng chiến, đến ngày hòa bình vừa lặp lại,ông mới có dịp về thăm nhà, thăm co. Bé Thu không nhận ra cha vì vết sẹo nằm trên mặt làm bae m không còn giống với người trong bức ảnh chụp chung với má mà em biết.Em đối xử với ba như người xa lạ, đến lúc Thu nhận ra cha, tình cha con nổi dậy mãnh liệt trong em thù cũng là lúc ông phải đi. ở khu căn cứ, người cha dồn hết tình cảm yêu quý, thương nhớ con vào việc làm một chiếc lược ngà để tặng con, nhưng ông đã hy sinh tỏng một trận càn. Trước lúc nhắm mắt, ông chỉ kịp trao cây lược cho người bạn
3. Đặc điểm nội dung, nghệ thuật

• Chiếc lược ngà nói về tình cha con sâu nựng và cao đjep của cha con ông Sáu trong cảnh ngộ éo le của chiến tranh.
• Truyện sáng tạo được tình huống tự nhiên, bất ngờ, hợp lí; thành công trong việc miêu tả tâm lí và xây dựng tính cách nhân vật
• ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN VĂN BẢN

1. Tình huống truyện

• Truyện được xây dựng dựa trên hai tình huống cơ bản.

+ Tình huống thứ nhất đó là cuộc gặp gỡ của hai cha con sau  tám năm xa cách, nhưng thật trớ trêu là Thu không nhận cha, cho đến lúc em nhạn ra biểu lộ tình cảm thắm thiết thì ông sáu lại phải lên đường.

+ Tình  huống thứ hai, ở khu căn cứ, ông sáu dồn tất cả tình yêu thương, mong nhớ con vào việc làm cây lược ngà

2. Diễn biến và tâm lí tình cảm của bé Thu trong lần cha về thăm nhà
3. Thái độ và hành dộng của Thu trước khi nhận ông sáu là cha

+ gặp lại con sau nhiều năm xa cách với bao nỗi nhớ thương, ông sau vô cùng xúc động, nôn nóng, vồ vập. Nhưng thật trớ trêu Thu không nhận được cha, tỏ ra ngờ vực, lẳng tránh. Thu đã hốt hoảng, tái mặt đi, vụt chạy, kêu thét lên khi mới gặp ông Sáu. Những ngày ở nhà, ông Sáu càng muốn gần con thì Thu lại càng lẳng tránh, xa cách. Bé kiên quyết không chịu gọi ông là ba, chỉ nói trống không, không chịu nhờ ông chắt nước nồi cơm đang sôi, bát trứng cả mà ông gắp cho, khi bị ông Sáu tức giận đánh một cái thì bỏ về nhà bà Ngoại, khi xuống xuồng còn cố ý khua dây cột xuồng thật to.

           + Thái độ của bé Thu hoàn toàn không đáng trách. Trong hoàn cảnh xa cách và trắc trở của chiến tranh, bé còn quá nhỏ để hiểu được chiến tranh là gì, người lớn cũng chưa lường trước, chưa kịp giải thích, chuẩn bị cho nó đón nhận những khả năng bất thường, nên nó không tin ông Sáu là ba. Trong cái cứng đầu của nó có sự kiêu hãnh trẻ thơ về một tình cảm dành cho cha khác- người trong bức hình chụp chung với má em, một cá tính mạnh mẽ, cá tính mà sau này sẽ trở thành nét đẹp của cô giao liên Thu

1. Thái độ và hành dộng sau khi nhận r aba

• Trong buổi sáng chia tay trước khi ông Sáu trở lại đơn vị, thái độ và hành động của Thu chợt thay đổi “vẻ mặt nó buồn rầu”, và đôi mắt “với đôi mi dài uốn cong, và như không bao giờ chớp, đôi mắt nó như to hơn, cái nhìn của nó không ngơ ngác, không lạ lùng, nó nhìn với vẻ nhìn sâu xa. Khi ông Sáu nhìn con “đôi mắt mênh mông của con bé bỗng xôn xao” lúc ông sáu chào từ biệt “ tình cha con như bỗng trỗi dậy trong con người nó:. Nó bỗng thét lên ba..a.a.a.a.a.a.a.a…ba!” Tiếng thét như xé tan sự im lăng và xé cả ruột gan mọi người, nghe thật xót xa”. Rồi “nó vừa kêu vừa chạy xô tới, nhanh như một con sóc, nó thét lên và dang hai tay ôm lấy ba nó”, sự xúc động đến cao động đã khiến “ làm tóc sau ót nó như dựng đứng lên” thu vừa khóc vừa van vỉ cha ở nhà, không cho ba đi rồi nó hôm ba. Nó hôn tóc, hô cổ, hôn vai rồi hôn lên cả vết thẹo dài trên má của ba nó nữa. Sợ ba đi, hai tay nó xiết chặt lấy cổ, chắc  nó nghĩ hai tay không thể giữ được, nó dang cả hai chân cắp chặt lấy ba và đôi vai nhỏ bé của nó run run”
• Trong đêm bỏ về bà ngoại, Thu đã được bà giải thích về vết thẹo làm thay đổi khuôn mặt ba nó. Sự nghi ngờ được giải tỏa. Thu có một tâm trạng như là sự ân hận, hối tiếc: “nghe bà kể, nó nằm im, lăn lộn và thỉnh thoảng lại thở dài như người lớn”. Vì thế, lúc chia tay, bao tình cảm dồn nén bấy lâu nay của Thu bùng ra mạnh mẽ, hối hả, cuống quýt , xen lẫn sự hối hận. Chứng kiến cảnh ngộ ấy củ cha con ông Sáu, co người không cầm được nước mắt, còn người kể chuyện thì cảm thấy như có bàn tay nắm chặt lấy trái tim mình.
• Qua những biểu hiện tâm lí và hành động của bé Thu, người đọc cảm nhận được tình cảm sâu sắc, mạnh mẽ và cũng thật dứt khoát, rạch ròi ở Thu. Sự cứng đầu, tưởng như ương nganh ở Thu là biểu hiện của một cá tính mạnh mẽ, thuy nhiên Thu lại rất hồn nhiên ngây thơ.

Qua đó, ta thấy tác giả tỏ ra rất am hiểu về tâm lí trẻ thơ và yêu mến, trân trọng những tình cảm của các em nhỏ, nhờ thế đã có những trang viêt thạt sinh động, cảm động.

3. Tình cảm sâu đạm ở ông sáu-

• Vẻ đjep tâm hồn nổi bật ở ông Sáu- người cán bộ cách mạng ấy là tình cha con. Tình cảm ông Sáu với con phần nào đã thể hiện trong  chuyến về phéo thăm nhà. Trở về sau 8 năm xa cách, “ cái tình người cha cứ nôn nao trong người anh”, “ anh không ghìm nổi xúc động khi gặp con”, khiến vết sẹo trên má đỏ ửng, giần  giật trông dễ sợ. Con không nhận ra ba bỏ chạy, “ anh đứng sững lại đó, nhìn theo con, nỗi đau lớn khiến mặt anh sầm lại, trông thật đáng thương và hai tay buống xuống như bị gẫy”.

Mấy ngày ở nhà, Thu vẫn không nhận ba, ông đau khổ và càng thương con hơn. Ông kiên nhẫn đợi tình cảm của con : “ suốt ngày ở nhà, anh chẳng đi đâu xa, suốt ngày vỗ về con”. Anh quay lại nhìn con vừa khẽ lắc đầu vừa cười, có lẽ vì khổ tâm đến nỗi không khóc được, nên anh phải vậy thôi”.

Lúc chia tay, sợ con lại bỏ chạy, “ anh chỉ đứng nhìn nó. Anh nhìn với đôi mắt trìu mến lẫn buồn rầu”. Khi con đã nhận r aba, ông “ khoogn ghìm được xúc dộng và không muốn cho con nhìn thấy mình khóc, một tay ôm con, một tay rút khan ra lau nước mắt, rồi hôn lên mái tóc con”. Đó là những phút giây định mệnh, những giọt nước mắt hạnh phúc của người cha.

• Tình cha con của ông Sáu được bộc lộ sâu sắc khi ông ở rừng tại khu căn cứ, ông cứ day dứt ân hận mãi vì đã nóng giận đánh con. Lời dặn ngây thơ của con ngày chia tay luôn vang lên trong tâm trí ông: “Ba về! Ba nhớ mua con cây lược nghe ba!” Và ông đã cố công làm cây lược cho con.

Khi kiếm được khúc ngà, ông “hớn hở như một đứa trẻ được quà”, rồi dành tâm trí, công sức vào làm cây lược: “Anh cưa từng chiếc răng lược, thận trọng, tỉ mỉ và cố công như một người thợ bạc”, “Trên sống lưng lược có khắc một hàng chữ nhỏ mà anh đã gò lưng tỉ mần khắc từng nét: “Yêu nhớ tặng Thu con của ba”. “Chiếc lược như phần nào gỡ rối được tâm trạng người cha. Nhớ con ông mang cây lược ra ngắm rồi mài lên mái tóc mình cho thêm mượt them bóng. Chiếc lược trở thành vât quý giá, thiêng liêng với ông Sáu. Nó làm dịu đi nỗi ân hận và chứa đựng bao nhiêu tình cảm yêu mến, nhớ thương mong đợi của người cha với đứa con xa cách. Đó là chiếc lược – tình cha, đơn sơ, bình dị, mà thiêng liêng vô cùng.

• Nhưng rồi ông Sáu đã hi sinh trong một trận càn của giặc, khi chưa kịp trao cây lược cho con gái. Trước lúc tắt thở, “không còn đủ sức trăn trối lại điều gì, hình như chỉ còn tình cha con là không thể chết được”, ông lấy cây lược trao cho bác Ba và nhìn bạn hổi lâu, cái nhìn đang gửi gắm sự ye thác thiêng liêng, như trao lại cả tình cảm sâu nặng và trách hiệm cao cả của người cha cho bác Ba. Tình cảm ấy khiến bác Ba qua bao gian khổ cảu chiến tranh vẫn giữ cây lược như một vật quý giá nhất của mình và trao tận tay bé Thu, thực hiện nguyện vọng cuối cùng của người bạn thân.
• Qua câu chuyện về tình cha con của ông Sáu, người đọc còn thầm thía bao đau thương, mất mát, éo le mà chiến tranh mang đến cho bao nhiêu còn người, bao nheieue gia đình.

4. Đặc sắc nghệ thuật

• Nguyễn Quang Sáng thường rất chú trọng xây dựng cốt truyện. Chiếc lược ngà có một cốt truyện khác chặt chẽ, xây dựng được những tình huống bất ngờ nhưng hợp lý: bé Thu không nhận cha sau khi ông Sáu về thăm nhà, rồi lại biểu lộ nhữn tình cảm thắm thiết, nồng nàn, xúc động với cha sau khi chia tay. Sự bất ngờ gây hứng thú cho người đọc khi hiểu ra tính hợp lý của các sự việc, hành động bề ngoài có vẻ mâu thuẫn. Ở phần sau của truyện, tác gải còn tạo them một bất ngờ nữa là cuộc gặp gỡ tình cờ của người kể chuyện với Thu – lúc đó đã là cô giao liên dung cảm, trong một lần ông cùng đoàn cán bộ đi theo đường dây giao liên, vượt qua một quãng đường nguy hiểm ở Đồng Tháp Mười.
• Ngoài việc xây dựng hai nhân vật chính thành công, tác giả còn lựa chọn nhân vật kể chuyện thích hợp. Người kể chuyện xungư “tôi”, ở ngôi thứ nhất, là bác Ba – một người thân thiết của ông Sáu, không chỉ là người chứng kiến khách quan và kể lại mà còn bày tỏ sự đồng cảm, chia sẻ với các nhân vật như một người trong cuộc. Qua những ý nghĩ, cảm xúc của nhân vật kể chuyện, các chi tiết, sự việc và nhân vật khác trong chuyện bộc lộ rõ hơn và ý nghĩa, tư tưởng câu chuyện cũng them sức thuyết phục. Chứng kiến những cảnh ngộ éo le của cha con ông Sáu, người kể chuyện đã nhiều lần đứng ra bộc lộ cảm xúc của mình: ‘Tiếng kêu của nó như tiếng xé, xé sự im lặng và xé cả ruột gan mọi người nghe thật xót xa. Đó là tiếng “ba” mà nó đè nén trong bao nhiêu năm nay, tiếng ‘ba” như vỡ tung ra từ đáy lòng nó”, “Nhìn cảnh ấy, bà con xung quanh có người không cầm được nước mắt, còn tôi bỗng thấy khó thở như có bàn tay ai nắm lấy trái tim tôi.” Lòng trắc ẩn, sự thấu hiểu những hi sinh mà bạn mình đã phải chịu đựng đã khiến ông Sáu xúc động đến tột độ,

Chọn nhân vật kể chuyện như vậy khiến cho câu chuyện trở nên đáng tin cậy tăng them sự chân thực cho những tình tiết được kể. Người kể chuyện hoàn toàn chủ động điều khiển nhịp kể theo trạng thái cảm xúc của mình, chủ động xen vào những ý kiến bình luận, suy nghĩ để dãn dắt sự tiếp nhận của người đọc, người nghe, chẳng hạn: “Trong cuộc sống kháng chiến của tôi, tôi chứng kiến không biết bao nhiêu cuộc chia tay, nhưng chưa bào giờ tôi xúc động như lần ấy”, “Cây lược ngà chưa chải được mái tóc của con, nhưng nó như phần nào gỡ rối được phần nào tâm trạng của anh.”,…

• Ngòi bút miêu tả tâm lý và tính cách nhân vật, nhất là nhân vạt trẻ em của tác giả khá thành công. Biểu hiện tâm lý, tính cách của Thu có vẻ trái ngược mà thực ra lại nhất quán đã được miêu tả chân thực, sinh động, tinh tế.

1. Tác phẩm – từ nhiều góc nhìn
2. “Những ngày chưa được gặp con, người cha ấy khổ sở nôn nao bao nhiêu, thì giây phút được nhìn thấy con, ông càng vồ vập, cuống quýt bấy nhiêu. Và khi con không nhận mình ngay ông đã đau khổ và kìm nén như thế nào. Tuy nhiên, tất cả những biểu hiện ấy chỉ là thứ yếu. Điều cảm động động nhất là việc tự tay làm chiếc lược ngà cho con gái: “Ba về! Ba mua cho con một cây lược nghe ba!”, đó là mong ước đầu tiên mà là duy nhất. Cho nên nó cứ thôi thúc trong lòng. Kiếm cho con cây lược, trở thành bổn phận của người cha, thành tiếng gọi cầu khẩn của tình phụ tử trong lòng. Ông đã làm công việc ấy bằng tất cả sức mạnh và sự cố gắng của tình phụ tử. Ông đã ngồi bật dậy như bỗng lóe lên một sáng kiến lớn: làm cho con một chiếc lược bằng ngà voi. Có lẽ không đơn thuần vì ở rừng rú chiến khu, anh không thể mua sắm được cây lược. Làm lược từ ngà voi là một cách khắc phục khó khan. Mà còn hơn thế, ngà voi là thứ quý hiếm – chiếc lược cho con ảnh phải làm từ thứ quý giá ấy. Và anh khôn muốn mua, mà muốn tự tay mình làm ra. Anh sẽ đặt vào đấy tất cả tình cha con của mình. Kiếm được ngà voi, “Mặt anh hớn hở như một đứa trẻ được quà”. Vậy đấy, khi người ta hóa thành trẻ con, lại chính là lúc người ta đang hiện lên cái tư cách người cha cao quý của mình. Rồi, “anh cưa từng chiếc răng lược, thận trọng, tie mỉ và cố công như người thợ bạc (…), anh gò lưng tần mẩn khắc từng nét: Yêu nhớ tặng Thu con của ba”.” Anh thường xuyên “lấy cây lược ra ngắm nghía rồi mài lên mái tóc cho cây lược thêm bóng thêm mượt.”. Lòng yêu con đã biến người chiến sĩ thành một một nghệ nhân – nghệ nhân chỉ sáng tạo ra một tác phẩm duy nhất trong đời. Cho nên cây lược ngà đã kết tinh trong nó tình phụ tử mộc mạc mà đằm thắm sâu xa, đơn sơ mà kì diệu làm sao?

Thế rồi, anh không kịp đưa cây lược đến tận tay cho con. Người cha ấy đã hi sinh. Nhưng hình như chỉ có tình cha con là không thể chết được.” Không còn đủ sức trăng trối điều gì, tất cả tâm lực cuối cung chỉ còn cho anh làm được một việc “đưa tay vào túi, móc cây lược” đưa cho người bạn chiến đấu thân thiết và cứ nhìn bạn hồi lâu.

Nhưng đó là lời trăn trối không lời, nó rõ rang và thiêng liêng hơn cả một lời di chúc. Đổi đó là sự ủy thác, là ước nguyện cuối cùng cảu người bạn thân: ước nguyện của tình phụ tử!

Bắt đầu từ giây phút ấy, cây lược ngà của tình phụ tử đã biến người đồng đội thành một người cha – người cha thứ hai của cô bé Thu.

(Chu Văn Sơn, Giảng văn Văn học Việt Nam hiện đại,

NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2000)

2. 2. “Phải là người từng trải đã sống hết mình với công cuộc kháng chiến của quê hương, gắn bó máu thịt với những con người quê hương giàu tình nghĩa, rất nhân hậu mà kiên cường, bất khuất, bất diệt, nhà văn mới nhập được vào các nhân vật, sáng tạo được nhiều hình tượng, chi tiết sinh động, bất ngờ, có được giọng văn dung dị và cảm động như vậy. Qua cuộc đời mỗi nhân vật, từ cô bé Thu đến ông Sáu, ông Ba, Nguyễn Quang Sáng như muốn nói rằng : trong cuộc kháng chiến gian khổ chống ngoại xâm vừa qua của dân tộc ta, tình nghĩa con người Việt Nam, nhất là tình cha con, đồng dội, sự gắn bó thế hệ già với thế hệ trẻ, người chết và người sống… mãi mãi bất diệt. Như chiếc lược ngà ba tặng lại không bao giờ có thể mất, tình cha con của bé Thu cũng sẽ mãi mãi bất diệt!”

(Vũ Dương Quý – Lê Bảo, Bài giảng văn 9, NXB Giáo dục, 2000)

(Nguồn: “Học luyện – Ngữ văn 9”. Tác giả: Nguyễn Quang Trung – chủ biên)