Cảm nhận đoạn trích “Kiều ở lầu Ngưng Bích” (Truyện Kiều)

KIỀU Ở LẦU NGƯNG BÍCH

(Trích Truyện Kiều)

1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ VĂN BẢN.
   1. Vị trí đoạn trích
      • Đoạn trích gồm 22 câu, nằm ở phần hai của truyện kiều (Gia biến và lưu lạc.)

Gặp Tú Bà, biết rõ mình bị mắc lừa đưa vào lầu xanh, Kiều tự sat. Tú Bà sợ mất món hàng béo bở, mụ dỗ dành kiều, đưa nàng ra ở lầu Ngưng Bích nói là chăm lo thuốc thang rồi tìm nơi xứng đáng gả chồng cho nàng, kì thực là giam lỏng, đợi thực hiện mưu ma chước quỷ, buộc nàng phải tiếp khách lầu xanh kiếm lời cho mụ.

2. Kết cấu đoạn thơ.
   • Sáu câu đầu: hoàn cảnh cô đơn tội nghiệp của Kiều.
   • Tám câu tiếp: Nỗi nhớ Kim Trọng và cha mẹ.
   • Tám câu cuối: Tâm trạng đau buồn, lo âu của Kiều qua cách nhìn cảnh vật.
3. Đặc điểm nội dung, nghệ thuật.
   • Đoạn thơ diễn tả tâm trạng cô đơn, buồn tủi và nỗi niềm thương nhớ của Kiều qua đó bộc lộ tấm lòng thủy chung, hiếu thảo của nàng.
   • Đoạn thơ thành công về nghệ thuật miêu tả nội tâm nhân vật, với ba phương thức:

+ Lời tự sự ( lời kể ) của tác giả.

+ Ngôn ngữ độc thoại nội tâm.

+ Nghệ thuật tả cảnh ngụ tình.

Ngòi bút của Nguyễn Du hết sức tinh thế khi tả cảnh cũng như khi tả tình, đặc biệt là ở bút pháp tả cảnh ngụ tình. Ngôn ngữ văn học được sử dụng sáng tạo, trau chuốt.

1. ĐỊNH HƯỚNG TIẾP CẬN VĂN BẢN.
   1. Hoàn cảnh cô đơn tội nghiệp của Kiều.
      • Thực chất Kiều bị giam lỏng ở lầu Ngưng Bích như một thiếu nữ bị cấm cung. Hai chữ “ khóa xuân “ nói lên điều đó. Quá khứ của nàng là bao nỗi đớn đau, tủi nhục. Hiện tại tha hương và cô đơn. Còn tương lai thì mờ mịt, hiểm nguy, chưa biết sẽ ra sao. Nguyễn Du đã đặt Kiều trong cảnh ngộ ấy để nàng tự bộc lôn tâm trạng của mình. Đó là tâm trạng cô đơn, trơ trọi giữa một khung cảnh thiên mênh mông, vắng lặng “ bốn bề bát ngát “. Từ lầu cao Ngưng Bích, ngước mắt xa trông, nàng chỉ thấy “ vẻ non xa” và “ tấm trăng gần “ ở chung. Nhìn xuống mặt đất thì cảnh vật bên là cồn cát nhấp nhô như sóng lượn, bên là bụi hòng trải khắp dặm xa. Cảnh thoáng đãng nhưng lấu Ngưng Bích như trơ trọi, xung quanh không một bóng dáng thân quen, không một tâm hồn bầu bạn. Đây cũng có thể là cảnh thực mà mang tính chất ước lệ, gợi sự mênh mông, rợn ngợp để tả tâm trạng cô đơn.
      • Cụm từ “ mây sớm đèn khuya “ gợi thời gian tuần hoàng khép kín. Không gian, thời gian ấy như giam hãm con người, khắc sâu thêm nỗi cô đơn, khiến Kiều càng bẽ bàng, buồn tủi và dồn tới lớp lớp những nỗi niềm chua xót, nhớ nhung, khiến tấm lòng Kiều như bị xé:” Nửa tình nửa cảnh như chia tấm lòng “.
   2. Nỗi nhớ thương của Kiều.
      • Trong cảnh ngộ một mình bơ vơ “ chân trời góc bể “ , cô đơn tuyệt đối, Kiều càng nhớ những người thân yêu. Nỗi nhớ đầu là nhớ chàng Kim :

Tưởng người dưới nguyệt chén đồng

Tin sương luống những rày chông mai chờ

Chân trời góc bể bơ vơ

Tấm son gột rửa bao giờ cho phai.

Đặt nỗi nhớ người yêu lên đầu, Kiều đã không dấu diếm nỗi nhiws thương da diết, mãnh liệt của mình với Kim Trọng. Hiwn nữa điều này phù hợp với quy luật vật lí và thể hiện sự tinh tế của ngòi bút nhân đạo Nguyễn Du. Kiều đã bị Mã Giám Sinh làm nhục và ép tiếp khách làng chơi, nên nỗi đau đớn nhất của Kiều lúc này “Tấm son gột rửa bao giờ cho phai”. Nàng nhớ tới lời hẹn ước hôm nào, “Vầng trăng vằng vặc giũa trời” , hai người đã cùng uống chén rượu thề nguyên son sắt một lòng cùng nhau đến trọn đời, mà giờ đây mỗi người một ngả, cách biệt, chia xa. Kiều xót xa, ân hận như một kẻ phụ tình. Nàng tưởng tương Kim Trọng không hay biết gì, vẫn ngày đêm hướng về mình, đau đáu chờ tin mà uổng công vô ích. Câu thơ “Tấm son gột rửa bao giờ cbo phai” có thể hiểu là tấm lòng son sắt, nỗi nhớ thương Kim Trọng không bao giờ nguôi quên, hoặc tầm lòng son của Kiều đã bị dập vùi, hoen ố, biết bao giờ mới gột rửa cho được. Hiểu theo cách nào cũng thấy tấm lòng chung thủy, vị tha của Kiều. Càng nhớ người yêu, Kiều càng thấm thía tình cảnh bơ vơ trống trải của mình càng nuối tiếc những kỉ niệm đẹp đẽ của mỗi tình đầu thơ ngây, trong sáng, càng ý thức được chẳng bao giờ gột rủa được tấm lòng thủy chung, son sắt với chàng.

• Tiếp đó, Kiều xót xa nhớ thương cha mẹ. Nàng hình dung cha mẹ vẫn sớm hôm tựa cửa ngóng chông tin tức cùa nàng. Nàng xót thương da diết và day dứt khôn nguôi về nỗi ai sẽ phụng dưỡng , chăm sóc cha mẹ trong những ngày này. “Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ”. Thành ngữ quạt nồng ấp lạnh, điển cố “Sân lai – gốc tử” đã nói lên tấm lòng hiếu thảo của Kiều. Nàng tưởng thương nơi quê nhà tất cả đã đổi thay, “gốc tử đã vừa người ôm”, cha mẹ ngày một già yếu. Cụm từ “cách mấy nắng mưa” vừa nói được sự cách xa bao mùa mưa nắng, vừa gợi sự tàn phá của thời gian, của nắng mưa, đối với cảnh vật, con người. Nhớ cha mẹ, Kiều luôn ân hận, day dứt vì mình đã phụ công sinh thành, nuôi dưỡng của cha mẹ.
• Hoàn cảnh của Kiều lúc này thật đau buồn, bất hạnh, nhưng trái tim Kiều đầy yêu thương, nhân hậu, vị tha. Nàng là người chung thủy, người con hiếu thảo, người có tấm lòng vị tha đáng trọng.
• Nỗi nhớ người thân của Kiều đuọc diễn tả qua ngôn ngữ đọc thoại nội tâm nên càng chân thực, cảm động. Qua ngôn ngữ, nỗi nhớ thương như tự lên tiếng.

3. Nỗi buồn của Kiều qua cái nhìn cảnh vật.
   • Nỗi nhớ thương cồn lên da diết rồi Kiều lại dọn lòng mình trở về với thực tại của mình, cái nhìn của Kiều trải khắp cảnh vât xung quanh. Tám câu cuối là đoạn thơ tả cảnh ngụ tình đăc sắc. Tả thực cảnh mà cũng là tâm cảnh. Mỗi cảnh gợi ở Kiều những nỗi buồn khác nhau, với những lí do buồn khác nhau, để rồi tình buồn tác động lại khiến cảnh mỗi lúc một buồn hơn và nỗi buồn ngày một ghê gớm, mãnh liệt hơn. Tám câu thơ tạo thành một bộ tứ bình cảnh sắc – tâm trạng đặc sắc, mỗi cặp lục bát tạo thành một cảnh.
   • Cảnh đầu tiên:

Buồn trông cửa bể chiều hôm

Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa?

Đây là bức tranh chiều hôm nhớ nhà. Cảnh chiều hôm muôn thuở đã gợi buồn nhớ, lại giữa không gian mênh mông nơi của biển chỉ có một cảnh buồm thấp thoáng xa xa như một ảo ảnh. Cảnh ấy gợi trong lòng người lưu lạc tha hương nỗi cô dơn, nỗi buồn nhớ da diết về cha mẹ, quê nhà xa cách, gợi nỗi khát khao được gặp người thân. Đại từ “ai” phiếm chỉ mang âm điệu sầu thương. Câu thơ là một câu hỏi tu từ ngân lên như một niềm khát khao, hoài vọng, ngóng chông.

• Cảnh thứ hai :

Buồn trông ngọn nước mới sa

Hoa chôi man mác biết là về đâu?

Cái nhìn của Kiều lại hướng về không gian gần hơn. Nhìn cánh hoa trôi man mác giữa giòng nước, Kiều lại buồn cho số phận trôi nổi, vô định, không biết rồi sẽ bị trôi dạt, vùi dập ra sao, lại xót xa cho duyên phận, số phận mình. Hình ảnh mang ý nghĩa ẩn dụ gợi nỗi tbuowng lo da diết. Câu hỏi tu từ ở đây là một nỗi băn khoăn, thắc thỏm, một niềm tự thương, một tiếng than.

• Cảnh thứ ba:

Buồn trông nội cỏ rầu rầu

Chân may mặt đất một màu xanh xanh.

Đây là cảnh khá ấn tượng, dễ gợi đến cảnh xuân hôm nào trong tiết thanh minh. Không phải là cỏ ning xanh tận chân trời đầy sức sống mà là nội cỏ rầu rầu, héo úa, buồn bã, cùng màu xanh nhàn nhạt trải dài từ mặt đất tới chân mây cành khiến Kiều trở nên chán ngán vì cuộc sônga vô vị tẻ nhạt này không biết kéo dài đến bao giờ. Cảnh mờ mịt như tương lai mờ mịt.

• Cảnh thứ tư:

Buồn trong giố cuồn mặt duềnh

Ầm ầm tiếng sóng kêu quanh ghế ngồi.

Chiều đã muộn, màu sắc như tối lại, cảnh hiện không rõ nữa, âm thanh dội lẻn mạnh hơn. Một cơn gió cuốn trên mặt duềnh làm cho tiếng sóng bỗng nổi lên “ ầm ầm “ như bủa vây quanh ghế Kiều ngồi. Tiếng sóng “kêu” như báo trước sóng gió giữ dằn của cuộc đời, hay cũng là tiếng kêu đau đớn của Kiều đồng vọng với thiên nhiên. Kiều không chỉ buồn mà lo sợ kinh hãi như đang đứng trước sóng gió bão táp của cuộc đời sắp dội xuống đầu nàng. Sóng gió ở đây là những ẩn dụ chỉ những tai ương đang dồn dập, truy đuổi và đã tới rất gần.

• Thiên nhiên hiện lên chân thực, sinh động nhưng cũng rất ảo. Đó là cảnh được nhìn qua tâm trạng theo quy luật: “Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu – Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”. Cảnh được nhìn từ xa đến gần, màu sắc từ nhạt đến đậm, âm thanh từ tĩnh đến động để diễn tả nỗi buồn man mác, mông lung đến âu lo, kinh sợ, dồn đến bão táp của nội tâm, cực điểm cảm xúc trong lòng Kiều. Toàn là hình ảnh về sự vô định, mong manh, vô vọng, sự dạt trôi, bế tắc, sự chao đảo, nghiên đổ dữ dội. Lúc này Kiều trở nên vô vọng, yếu đuồi nhất, vì thế nàng đã mắc lừa Sở Khang đẻ rồi dấn thân vào cuộc đời : “Thanh lâu hai lượt – Thanh y hai lần”.
• Bốn cặp lục bát được liên kết bởi điệp ngữ “Buôn trông”, “ Buồn trông” nghĩ là buồn mà nhìn xa, mà trông ngóng một cái gì mơ hồ ẽ đến để làm thay đổi tại nhưng trông mà vô vọng. Nó có cái hoảng hốt, lo âu, có cái xa lạ hút tầm nhìn của người con gái ngây thơ lần đầu lạc giữa cuộc đời trái ngang, có cả dự cảm hãi hùng. Điệp ngũ này kết hợp với các hình ảnh đứng sau nó đx diễn tả nỗi buồn ngày một tăng với các sắc độ khác nhau. Điệp ngữ kết hợp với các từ láy  (thấp thoáng, xa xa, rầu rầu, xanh xanh, ầm ầm) tạo nên sự điệp nhịp diễn tả nỗi buồn ngày một tăng, dâng lên lớp lớp như con sóng lòng không sao chịu nổi, một nỗi buồn vô vọng, vô tận. Điệp ngữ “ Buồn trông” tạo âm hưởng trầm buồn, trở thành điệp khúc của đoạn thơ, cũng là điệp khúc của tâm trạng, của ca khúc buồn thảm của lòng Kiều.

–  Để thể hiện một tâm trạng phức tạp, một nỗi buồn ôm trọn ba nỗi buồn (buồn nhớ người yêu, buồn nhớ cha mẹ, buồn cho chính mình) của Kiều, Nguyễn Du đã chọn cách thể hiện “tình trong cảnh ấy, cảnh trong tình này”, tạo nên một đoạn thơ tuyệt bút, khắc họa hình tượng Thúy Kiều với thế giới nội tâm sâu thẳm và đầy bi kịch trên một chặng đường của số phận nàng, qua đó bộc lộ vẻ đẹp tâm hồn đáng quý của Kiều. Đoạn thơ thể hiện cảm hứng nhân văn sâu sắc của tác giả.

C – TÁC PHẨM – TỪ NHIỀU GÓC NHÌN

1. 1. “Buồn xót xa và thắc thỏm lo sợ, đó là hai mạch chính của nỗi niềm buồn trông.

Với gam màu lạnh, nhà thơ – họa sĩ Nguyễn Du đã vẽ và treo lien tiếp bốn bức tứ bình lien hoàn tâm trạng (cứ mỗi cặp lục bát là một bức họa): Từ mong đợi đến băn khoăn, day dứt, tiếp tới chán nản, thất vọng và cuối cùng là bàng hoàng ghê sợ.

Đồng thời, dung giai điệu trầm, nhà thơ – nhạc sĩ Nguyễn Du đã tấu lên tiếng tơ long nhân vật. Cho đến từng âm tiết cũng rung động nỗi buồn. Kết đoạn thơ, hòa tấc phúc điệu sóng biển – sóng lòng – sóng đời không chỉ vang lên tiếng gõ cửa của định mệnh mà rung chuyển tiếng gầm gào của hiểm họa muốn hất tung người con gái đơn côi yếu đuối trên điểm tựa chiếng ghế đời mỏng manh, chông chênh.”

(Trần Đồng Minh, Buồn trông… trong Tiếng nói tri âm, NXB trẻ. TP. Hồ Chí Minh, 1994)

2. 2. Một bức tranh phong phú và sinh động về ngoại cảnh và tâm cảnh, với bút pháp phác họa có chọn lọc về cảnh vật thiên nhiên, với ngôn ngữ độc thoai phù hợp logic nội tâm, logic hoàn cảnh, với hệ thống ngôn ngữ dân tộc là chủ yếu, Nguyễn Du đã khắc họa hình tượng Thúy Kiều trong một chặng đường “yên tĩnh trước cơn bão tố”. Hoàn cảnh tha hương và cô đơn, tâm trạng chua xót vì mối tình đầu tan vỡ, đau buồn vì tách biệt với cha mẹ và cuối cùng là dự cảm về một tương lai mờ mịt, hãi hung, là trực giác về một tai họa sắp ập đến đời nàng.

Một tâm hồn cảm nhận được sự diễm lệ phong phú của thiên nhiên, một mối đồng cảm với số phận và tâm tư con người, đó là những yếu tố nhân văn kết hợp với bút lực tài hoa đã sáng tạo nên một trong những đoạn thơ nổi tiếng nhất trong Truyện Kiều.

(Đặng Thanh Lê, “Buồn trông cửa bể chiều hôm…” trong Giảng văn “Truyện Kiều”, NXB Giáo dục, Sdd)