ĐẤT NƯỚC (Trích trường ca Mặt đường khát vọng)

ĐẤT NƯỚC

(Trích trường ca Mặt đường khát vọng)

• NHỮNG TRI THỨC BỔ TRỢ

1. Về tác giả và thời điểm tác phẩm ra đời

Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943, xuất thân trong một gia đình giàu truyền thống yêu nước và cách mạng. Quê ông ở thôn Ưu Điềm, xã Phong Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên – Huế (quê gốc làng An Cựu, xã Thủy An, thành phố Huế). Hòa bình lập lại (1954), Nguyễn Khoa Điềm được ra miền Bắc học tập. Những năm 1964 – 1975, sau khi tốt nghiệp khoa Văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, ông trở về quê hương miền Nam tham gia cuộc chiến đáu chống Mĩ xâm lược. Thơ ca của ông thể hiện tư tưởng, tình cảm của thanh niên trí thức tham gia cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc.

Trường ca Mặt đường khát vọng được tác giả hoàn thành ở chiến khu Trị – Thiên năm 1971, in lần đầu năm 1974. Đoạn trích Đất Nước (phần đầu chương V của bản trường ca) là một trong những đoạn thơ hay về đề tài đất nước trong thơ Việt Nam hiện đại.

2. Bối cảnh lịch sử của thể loại “trường ca”

Cuộc kháng chiến chống Mĩ do toàn dân tộc ta tiến hành, với tầm vóc lịch sử lớn lao và ý nghĩa nhân văn sâu sắc là nguồn cảm hứng của nhiều thiên trường ca ra đời vào những năm 60 và 70. Các nhà thơ viết trường ca muốn lý giải những vấn đề có ý nghĩa lịch sử, những vấn đề lớn, cơ bản của dân tộc, nhân dân, đất nước mà những bài thơ ngắn khó chuyển tải. Trong trường ca, chất trí tuệ, suy tư thường chiếm một vị trí quan trọng, tuy vậy tính trữ tình cũng là một nét đặc trưng không thể thiếu. Có thể dùng nhận xét tổng quát này để tìm hiểu trích đoạn Đất Nước của trường ca Mặt đường khát vọng.

• PHÂN TÍCH TÁC PHẨM

1. Hình tượng đất nước với bản sắc văn hóa và con người Việt Nam

Có nhiều sáng tác về đề tài đất nước trong thơ ca giai đoạn 1945 – 1975, nhưng cách Nguyễn Khoa Điềm tiếp cận đề tài này có sáng tạo riêng. Hình thức trường ca cho phép nhà thơ “hệ thống hóa” các biểu tượng văn hóa dân tộc Việt Nam với chủ thể là con người Việt Nam qua thời gian lịch sử bốn ngàn năm và không gian Nam tiến. Đất nước đối với nhà thơ không hề trìu tượng, đó là đất nước của những con người Việt Nam, do họ xây dựng lên qua nhiều thế hệ tiếp nối, bằng tình yêu chung thủy, mặn nồng – “Đất Nước này là Đất Nước nhân dân”.

1. Đất nước của tình yêu

Chủ nhân của đất nước là những con người. Tình yêu lứa đôi sâu nặng, thủy chung của họ đã làm nên đất nước – đây là cách tiếp cận riêng của Nguyễn Khoa Điềm về hình tượng đất nước. Có thể nhận thấy, tình yêu là một mạch cảm hứng quan trọng xuyên suốt bài thơ. Các mô-típ về tình yêu đôi lứa khá đa dạng. Khi là tình yêu của con người Việt Nam kết inh qua những câu ca dao, dân ca, tục ngữ, qua những truyện cổ tích, thần thoại đã thành quen thuộc với mỗi con người Việt Nam:

• Đất là nơi Chim về

Nước là nơi Rồng ở

Lạc Long Quân và Âu Cơ

Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng.

• Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn.
• Những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu

Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống Mái

• Đất Nước là nơi ta hẹn hò

Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm

Khi là tình yêu của thế hệ hiện tại, của anh và em:

• Đất là nơi anh đến trường

Nước là nơi anh tắm

• Khi hai đứa cầm tay

Đất Nước trong chúng ta hài hòa nồng thắm

Khi chúng ta cầm tay mọi người

Đất Nước vẹn tròn, to lớn

Mai sau khi con ta lớn lên

Con sẽ mang Đất Nước đi xa

Đến những tháng ngày mơ mộng.

Khi là tình yêu của trùng đẹp các thế hệ qua bốn ngàn năm:

Những ai đã khuất

Những ai bây giờ

Yêu nhau và sinh con đẻ cái

Gánh vác phần người đi trước để lại

Dặn dò con cháu chuyện mai sau

Tình yêu là cội nguồn của cuộc sống, nối dài các thế hệ chủ nhân của đất nước, là nền tảng của mọi nền tảng. Đây là một cảm xúc, mà cũng là một tư tưởng quan trọng của bài thơ. Đất nước là của những con người sống để yêu thương nhau. Chính tình yêu đã làm nên đất nước. Những con người này, nói như Tố Hữu, “Người yêu người sống để yêu nhau”. Họ yêu cuộc sống thanh bình, giản dị, bất đắc dĩ phải đứng lên bảo vệ đất nước khi có ngoại xâm.

1. Đất nước và con người

Con người Việt Nam, chủ nhân của đất nước là những người nông dân bình dị chân chất, đầy bản sắc. Khi là tục tăn trầu “Đất nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn” với vô vàn mô-típ thân thương xung quanh chuyện ăn trầu (Cô Tấm têm trầu của truyện cổ tích, hàm răng đen tỏa nét cười đen nhánh trong thơ của Lưu Trọng Lư “nét cười đen nhánh sau tay áo”, hay hình ảnh “cô hàng xén răng đen – cười như mùa thu tỏa nắng” trong thơ Hoàng Cầm. Khi là sự chân chất trong cách đặt tên “Cái kèo cái cột thành tên”. Khi thì “Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ” để cùng có chung một bàn thờ Tổ tiên, “Hàng năm ăn đâu làm đâu – Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ”.

Những người nông dân của đất nước cần cù làm lụng, chịu thương chịu khó, từ những gian khó làm ra hạt gạo nuôi sống người “Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng” nhưng cũng biết bảo vệ đất nước của mình khi cần thiết:

Khi có giặc người con trai ra trận

Người con gái trở về nuôi con cái cùng mình

Ngày giặc đến nhà thì đàn bà cũng đánh…

Những con người Việt Nam:

Họ đã sống và đã chết

Giản dị và bình tâm.

Họ biết yêu lãng mạn mà cũng biết bề bỉ trả thù:

Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội

Biết trồng tre đợi ngày thành gậy

Đi trả thù mà không sợ dài lâu

1. Không gian đất nước

Hình tượng không gian đất nước cũng tạo nên niềm xúc động sâu xa ở người đọc. Nền văn minh lúa nước hiện lên qua những hình tượng vĩ mô thân thuộc: những ao đầm, những rặng tre, những dòng sông với những tiếng hát chèo thuyền, những ruộng đồng gò bãi, những mỏm núi, những thắng cảnh. Đất nước còn là không gian hẹp, cụ thể, bình dị, nơi để lại những kỷ niệm riêng tư của anh và em:

Đất là nơi anh đến trường

Nước là nơi em tắm

Đất Nước là nơi ta hẹn hò

Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm.

Không gian đất nước còn trải dài qua những địa danh trên con đường Nam tiến khó khăn, bền bỉ của dân tộc, khi những người dân “gánh thoe tên xã tên làng trong mỗi chuyến di dân”. Những địa danh không biết ai đã đặt tên, nhưng hễ động đến nỗi niềm sâu thẳm của tâm hồn mỗi chúng ta “Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc, Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm”.

Không gian đất nước do con người điểm tô, xây dựng – nhân kiệt địa linh. Kể cả những không gian văn hóa với những cái tên gắn liền với “núi Vọng Phu”, “hòn Trống Mái”, những dấu chân ngựa Thánh Gióng để lại “trăm ao đầm”, những “chín mươi chín con voi” – những núi đồi châu tuần quanh đất Tổ Hùng Vương đều là sự hiện diện của tâm hồn, của những ước mơ, lối sống ông cha. Không gian đất nước không còn là không gian tự nhiên hoang sơ mà thấm đẫm chất người, ghi đậm hình bóng của chủ nhân, của tổ tiên, cha ông chúng ta:

Và ở đâu khắp ruộng đồng gò bãi

Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha.

• Thời gian đất nước

Màu sắc sử thi ẩn hiện trong cảm quan về thời gian đất nước:

Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi

Đất Nước có trong những “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể.

Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn

Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre mà đánh giặc

Tóc mẹ thì bới sau đầu

Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn

Cái kèo, cái cột thành tên

Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng

Đất Nước có từ ngày đó…

Phần mở đầu chương Đất Nước mang dáng dấp của lời kể sử thi hay chuyện cổ tích. Đúng như lời thơ của tác giả viết:

Thời gian đằng đẵng

Không gian mênh mông

Hai chiều kích của tồn tại con người là thời gian và không gian gắn bó chặt chẽ với nhau. Đất nước bắt đầu từ bao giờ? Các nhà khảo cổ học có thể xét qua những hiện vật khảo cổ để đoán định niên đại, các nhà sử học có thể qua những tài liệu chính sử và dã sử để viết sử biên niên, còn nhà thơ nói: “Đất Nước có từ ngày đó…”. Từ cái ngày “Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn, từ ngày “dân mình biết trồng tre mà đánh giặc”. từ cái ngày “Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng”… Từ ngày có con người, yêu thương nhau, sinh con đẻ cái, đặt tên con cái bằng những cái tên của các đồ vật gần gũi quanh mình “Cái kèo, cái cột thành tên”, họ lao động làm ăn và biết đánh giặc giữ làng, đó là ngọn nguồn dòng chảy thời gian của đất nước.

Thời gian gắn liền với không gian. Đất nước cứ mở rộng ra, giàu có lên, văn minh thêm qua thời gian lịch sử, hay thời gian của vô số thế hệ đến rồi đi trên đất nước này: từ thế hệ của những Tổ tiên của con Rồng, cháu Tiên có màu sắc huyền thoại đến tận anh và em hôm nay. Các thế hệ cứ bội đắp thêm cho dáng hình đất nước đẹp thêm, to lớn hơn:

• Lạc Long Quân và Âu Cơ

Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng

Những ai đã khuất

Những ai bây giờ

Yêu nhau và sinh con đẻ cái

Gánh vác phần người đi trước để lại

Dặn dò con cháu chuyện mai sau

• Trong anh và em hôm nay

Đều có một phần của Đất Nước

• Mai sau con ta lớn lên

Con sẽ mang Đất Nước đi xa

Đến những tháng ngày mơ mộng

• Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy

Những cuộc đời đã hóa núi sông ta…

Mạch suy tưởng về thời gian đất nước là mạch chủ đạo của chương này. Điều đó là điều dễ hiểu: Cái từ mà ta vẫn gọi là truyền thống thực ra là sự trao truyền, là cuộc chạy tiếp sức vĩnh cửu của các thế hệ mà thế hệ chúng ta đây cũng chỉ là một chặng đường truyền lửa:

Có biết bao người con trai, con gái

Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa tuổi

Họ đã sống và chết

Giản dị và bình tâm

Không ai nhớ mặt đặt tên

Nhưng họ đã làm ra Đất Nước

Họ giữ và truyền cho ta hạt lúa ta trồng

Họ chuyền lửa qua mỗi nhà, từ hòn than qua con cái

Họ truyền giọng điệu mình cho con tập nói

Họ gánh theo tên xã, tên làng trong mỗi chuyến di dân

Họ đắp đập be bờ cho người sau trồng cây hái trái

Trong chuỗi lịch sử dài rộng ấy, có những thời điểm mà các thế hệ cầm vũ khí:

Có ngoại xâm thì chống ngoại xâm

Có nội thù thì vùng lên đánh lại

Cả hai trục không gian và thời gian của đất nước đều nói lên chân lí:

Đất Nước này là Đất Nước nhân dân

Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao thần thoại

2. Tình yêu đất nước, niềm tự hào về đất nước

• Tình cảm yêu thương, tự hào hòa quyện, bay bổng mỗi khi nhà thơ suy tư về đất nước. Đất nước thân thiết, gần gũi vì đất nước là máu thịt của chúng ta, là cha mẹ vợ con chúng ta, là quê hương chúng ta, là lịch sử, là văn hóa, là cuộc sống của chúng ta. Những tên làng, tên núi, tên sông; những câu ca dao, dân ca; những truyền thuyết tạc hình vào sông núi; những phong tục làm ăn, sinh sống được nhắc tới trùng điệp trong bài thơ tạo không khí sử thi hùng tráng, mà cũng tạo cảm giác thân thương, yêu mến.

Lời tâm sự giữa anh và em  cũng góp phần làm cho bài thơ giàu chất trữ tình.

• Đất nước đã nuôi cho anh và em (nhân vật trữ tình của bài thơ) trưởng thành, đã dạy cho anh và em biết sống, tức là biết yêu lãng mạn và biết căm thù, hai phẩm chất cần có của người anh hùng:

Đất Nước của Nhân dân, Đất Nước của ca dao thần thoại

Dạy anh biết “yêu em từ thuở trong nội”

Biết quý công cầm vàng những ngày lặn lội

Biết trồng tre đợi ngày thành gậy

Đi trả thù mà không sợ dài lâu

Yêu biết mấy những con người làm nên đất nước, chính nhờ có tâm hồn “anh hùng và nghệ sĩ” của họ mà những dòng sông từ đâu khi đổ vào đất nước ta bỗng cũng trở nên hào hùng, lãng mạn:

Ôi những dòng sống bắt nước từ đâu

Mà khi về Đất Nước mình thì bắt lên câu hát

Người đến hát khi chèo đò, kéo thuyền vượt thác

Gợi trăm màu trên trăm dáng sông xuôi.

3. Ý thức trách nhiệm trước đất nước

Đất nước là kết tinh từ mồ hôi, nước mắt, máu xương của bao thế hệ xây đắp nên. Tổ tiên, ông bà, cha mẹ ta đã gây dựng một đất nước tươi đẹp cho ta, đến lượt ta, ta phải góp phần của mình làm cho đất nước đẹp hơn, để lại cho con cháu muôn đời sau. Và các con ta lại tiếp tục cuộc chạy tiếp sức đó:

Mai sau con ta lớn lên

Con sẽ mang Đất Nước đi xa

Đến những tháng ngày mơ mộng

Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình

Phải biết gắn bó và san sẻ

Phải biết hóa thân cho dáng hình xứ sở

Làm nên Đất Nước muôn đời…

4. Đặc điểm nghệ thuật

Đặc sắc về nghệ thuật của đoạn trích Đất Nước là sự cảm nhận về đất nước trong một cái nhìn toàn vẹn, tổng hợp từ nhiều bình diện. Vừa theo mạch cảm xúc thơ, tác giả vừa huy động và thơ cả một “kho” tri thức phong phú mang tính tổng thể về văn hóa dân tộc (trong đó có văn học dân gian), về phong tục tập quán, địa lý, lịch sử… làm nền tảng vững chắc để làm nổi bật tư tưởng chủ đề của đoạn trích.

Cảm hứng có tính anh hùng ca về đất nước bộc lộ qua sự phong phú, đa dạng, độc đáo, bất ngờ của hàng loạt các hình tượng mang màu sắc lịch sử, huyền thoại. Bài thơ thực sự đã bao quát cả không gian và thời gian của hình tượng đất nước (thời gian dài đằng đẵng, không gian mệnh mông). Tính chất sử thi – anh hùng ca này có được là nhờ học vấn, vốn kiến thức sách vở và sự lịch lãm, từng trải của nhà thơ, và tất nhiên khi tiếp cận tác phẩm này sẽ khơi gợi kinh nghiệm sống, từng trải cũng như hiểu biết văn hóa, văn học nghệ thuật của người đọc. Không trích dẫn nguyên văn ca dao, tục ngữ, dân ca, không thể kể lể dài dòng các phong tục tập quán, các truyện cổ tích, truyền thuyết, tác giả chỉ bắt lấy rất nhạy cái hồn của các chất liệu dân gian để gợi liên tưởng, gợi suy nghẫm cho độc giả, tạo ra cảm giác vừa quen, vừa lạ.

Cảm xúc mãnh liệt, chân thành của nhà thơ trước đất nước được truyền đạt qua những mô-típ thơ về tình yêu đôi lứa của ông bà, cha mẹ, về người yêu (mô-típ miếng trầu, gừng cay muối mặn, chiếc khăn rơi) hay những mô-típ thơ về các huyền thoại – cổ tích (đá vọng phu, vết chân ngựa Gióng) có sức rung cảm mạnh mẽ, truyền cho người đọc tình yêu tha thiết đất nước. Từ tình yêu đôi lứa để suy nghĩ về tình yêu đất nước là nét đặc sắc của cấu tứ bài thơ.