Tuần 5: LẼ GHÉT THƯƠNG (Trích “Truyện Lục Vân Tiên” – Nguyễn Đình Chiểu); CHẠY GIẶC (đọc thêm); BÀI CA PHONG CẢNH HƯƠNG SƠN (đọc thêm)

Tuần 5

LẼ GHÉT THƯƠNG

(Trích Truyện Lục Vân Tiên – Nguyễn Đình Chiểu)

CHẠY GIẶC (đọc thêm)

BÀI CA PHONG CẢNH HƯƠNG SƠN (ĐỌC THÊM)

Đề

1. Nêu những hiểu biết về Truyện Lục Vân Tiên.
2. Giới thiệu về đoạn trích Lẽ ghét thương.
3. Đoạn trích Lẽ ghét thương có thể chia thành đoạn? Nêu nội dung mỗi đoạn
4. Nhận xét về lẽ ghét và lẽ thương qua lời nói của ông Quán.
5. Nhận xét về phép điệp và dối trong đoạn trích.
6. Qua đoạn trích “Lẽ ghét thương”, anh (chị) hãy bình luận câu thơ:

Vì chưng hay ghét cũng là hay thương

(Truyện Lục Vân Tiên, Nguyễn Đình Chiểu)

Đáp án

1. Truyện Lục Vân Tiên đã được học ở THCS – Ngữ văn 9 (tóm tắt truyện và hai đoạn trích Lục Vân Tiên cứu Kiều Nguyệt Nga, Lục Vân Tiên gặp nạn), là tác phẩm thuộc hai truyện Nôm bác học nhưng lại mang nhiều tính chất dân gian. Tác phẩm lúc đầu đã được học trò của Nguyễn Đình Chiểu chép và truyền bá rộng rãi, biến thành một truyện kể, lưu truyền chủ yếu bằng phương thức truyền miệng, qua những sinh hoạt văn hóa dân gian ở Nam Kỳ như “kể thơ”, “nói thơ”, “hát thơ”. “… Tập truyện thơ Lục Vân Tiên được lưu truyền rộng rãi trong nhân dân, đến nỗi ở Nam Kỳ lục tỉnh, có lẽ không một người chài lưới hay một người lái đò nào lại không ngâm nga vài câu trong khi đưa đẩy mái chèo”.

+ Truyện thể hiện quan niệm đạo đức truyền thống, được giữ gìn chủ yếu ở thôn xóm và thể hiện nguyện vọng của những người bình dân về lẽ công bằng trong khôn khôt xã hội phong kiến.

+ Nhân vật được khắc họa chủ yếu qua hành động, ngôn ngữ, cử chỉ hơn là qua diễn biến nội tâm.

+ Ngôn ngữ thơ bình thường giản dị, nôm na, mang nhiều chất dân dã đời thương, đặc biệt là rất đậm đà sắc thái Nam Bộ. Có lẽ đây là lần đầu tiên trong văn học dân tộc, người dân miền Nam đất Việt được thấy mình trong một tác phẩm văn chương, từ cuộc sống, lời ăn tiếng nói, đếm tính tình, sở nguyện… Điều này tạo nên sức sống của tác phẩm cũng như vẻ đẹp độc đáo của tác phẩm trong kho tàng văn học dân tộc.

2. Về đoạn trích Lẽ ghét thương

     + Nội dung Lẽ ghét thương thể hiện quan điểm đạo đức và tầm cao tư tưởng nhân nghĩa của tác giả với tình cảm ghét – thương và mối quan hệ giữa hai tình cảm ghét – thương trong tâm hồn tác giả.

+ Đoạn trích nằm ở phần đầu truyện, từ câu 473 đến câu 504 trong tổng số 2082 câu thơ. Lục Vân Tiên và Vương Tử Trực (người bạn mới gặp ở nhà họ Võ, hai người đã kết nghĩa anh em) tới kinh đô ứng thí, vào một quan trọ nghỉ ngơi. Ở đây, họ gặp hai sĩ tử khác là Trịnh Hâm và Bùi Kiệm. Bốn người cùng uống rượu, làm thơ để trổ tài cao thấp. Thấy Tiên, Trực làm thơ nhanh và hay, Hâm, Kiệm có ý nghi ngờ bạn viết tùng cổ thi. Ông chủ quán không giấu nổi sự khinh bỉ đã cười vào tận mặt những kẻ “bất tàu đồ thơ”. Đoạn thơ trích kể lại cuộc đối thoại giữa ông và bốn chàng nho sinh trong quán rượu. Sau lời ông Quán, Vân Tiên và Tử Trực đề cảm phục ngợi ca, còn Trịnh Hâm thì mắng: lãi nói lăng nhăng. Trong lòng Trịnh Hâm cũng bắt đầu nảy sinh sự đố kỵ, ghen ghét. Chính sự đố kỵ này sẽ dẫn đến hành động tội ác của hắn ở đoạn sau.

– Ông Quán là nhân vật phụ trong tác phẩm, xuất hiện qua ít dòng thơ nhưng rất được yêu thích và để lại trong lòng độc giả nhiều ấn tượng khó quên. Nhân vật nằm trong hệ thống các lực lượng phì trợ cho nhân vật chính (Vân Tiên) trên con đường thực hiện nhân nghĩa (như ông Ngư, ông Tiều, Tiểu đồng, lão bà dệt vả). Ông có dáng dấp của một nhà nho ở ẩn, mang tính cách của người dân dã miền Nam: nóng nảy, bộc trực, ghét kẻ tiểu nhân, ích kỉ nhỏ nhen nhưng lại giàu lòng yêu thương con người bất hạnh. Ở đoạn sau, khi biết Vân Tiên gặp cảnh ngộ éo le, phải bỏ thi về chịu tang mẹ, ông đã bươn bả đuổi theo, đưa cho chàng mấy viên thuốc để “phòng khi đói lòng”.

3. Đoạn thơ này có hai nội dung cơ bản: ghét và thương, được biểu hiện hai ý rõ ràng, nhưng lại có mối quan hệ không thể tách rời.

+ 6 câu thơ đầu: lời đối đáp giữa ông Quán và các nho sinh Vân Tiên, Tử Trực.

+ Câu 7 đến câu 16: lẽ ghét.

+ Câu 17 đến câu 30: lẽ thương.

+ Hai câu cuối: lời kết.

4. Lẽ ghét thương của Nguyễn Đình Chiểu xuất phát từ tình cảm yêu thương nhân dân, yêu thương con người, mong muốn nhân dân được sống yên bình, hạnh phúc, con người có điều kiện phát huy tài năng để giúp dân, giúp nước.

– Điểm chung của các triều đại được nói đến trong lời ông Quán trình bày lẽ ghét là: đó đều là những triều đại suy tàn, vua thì say đắm tửu sắc, không chăm lo đến đời sống của dân. Nguyễn Đình Chiểu không hẳn đã xuất phát từ quan điểm bảo vệ trật tự xã hội phong kiến, hoặc vì trách nhiệm của một tôi trung…, bởi lẽ ở đoạn thơ này, mỗi cặp câu lục bát là một tiếng dân được nhắc đến. Như vậy, tất cả những lời kết tội đều xoay quanh một ý: ở các thời đại đó. Chỉ có dân là phải gánh chịu mọi tai ách, khổ sở trăm chiều. Rõ ràng, tác giả đã đứng về phía nhân dân, xuất phát từ quyền lợi nhân dân mà phẩm bình lịch sử. Đó là cơ sở của tình cảm ghét: ghét sâu sắc, mãnh liệt đến độ tận cùng cảm xúc: Ghét cay đắng, ghét vào tận tâm.

     – Trong lời ông Quán, Lẽ thương hướng đến những con người cụ thể: đức thánh nhân, thầy Nhan Tử, ông Gia Cát, thầy Đồng Tử, người Nguyên Lượng, ông Hàn Dũ, thầy Liêm, Lạc. Điểm chung của những con người này đều là những người có chí hành đạo giúp đời, giúp dân, nhưng đều không đạt được sở nguyện và không được xã hội phong kiến chấp nhận. Bấy nhiêu con người ít nhiều đều có nét đồng cảnh với Nguyễn Đình Chiểu. Tác giả vốn là một nhà nho nên cũng từng nuôi chí giúp đời, lập nghiệp công danh: “Chí làm trả nợ nước non cho rồi”. Nhưng nhà thơ đã gặp phải quá nhiều bất hạnh trong cuộ đời, lại thêm thời buổi nhiễu nhương, những người tài đức như ông phải “lánh nơi danh lợi chông gai cực lòng”. Do vậy, tình thương ở đây chính là lòng đồng cảm sâu sắc, tận đáy lòng của một người “đồng bệnh tương liên”. Chuyện sách vở cũng là chuyện cuộc đời. Nguyễn Đình Chiều đã vì cuộc đời, vì sự bình an của nhân dân mà thương tiếc cho nhưng tài năng không được trọng dụng, để đến nỗi phải “đành phui pha”. Cái đẹp, cái cao cả là ở đó.

5. Biện pháp tu từ: lặp từ “ghét” 12 lần, từ “thương” cũng 12 lần, sắp đặt sóng đôi, đăng đối…

Ý nghĩa:

– Biểu hiện sự trong sáng, phân minh trong tâm hồn tác giả: hai tình cảm ghét – thương cùng xuất phát từ một trái tim, nhưng thương ra thương, ghét ra ghét; và ghét thương đều sâu nặng, rõ ràng, không mập mờ, lẫn lộn, cũng không nhạt nhòa, hòa chung.

– Tăng cường độ cảm xúc: yêu thương và căm ghét đều mãnh liệu và đạt đến độ tột cùng.

6. Câu thơ “Vì chưng hay ghét cũng là hay thương” chính là phát ngôn của ông Quán về quan điểm tình cảm của mình. Trong khi ông nêu ra những ví dụ cho lẽ ghét thương của mình, cũng như lồng vào trong đó cơ sở sâu xa của lẽ ghét thương, mà câu thơ trên đã phần nào hé mở cơ sở sâu xa đó: Biểu hiện sự trong sáng, phân minh trong tâm hồn tác giả, hai tình cảm ghét – thương cũng xuất phát từ một trái tim, nhưng thương ra thương, ghét ra ghét; và ghét, thương đều sâu nặng, rõ ràng, không mập mờ, lẫn lộn, cũng không nhạt nhòa, hòa chung.

Câu thơ cho thấy Lẽ ghét thương của Nguyễn Đình Chiều xuất phát từ tình cảm yêu thương nhân dân, yêu thương con người, mong muốn nhân dân được sống yên bình, hạnh phúc, con người có điều kiện phát huy tài năng để giúp dân, giúp nước.

Câu thơ “Vì chưng hay ghét cũng là hay thương”, thoạt nghe tưởng như phi lí, vì cội nguồn của lẽ ghét lại là lẽ thương, tức là bắt nguồn từ một trạng thái tình cảm đối lặp lại với nó. Đằng sau sự phi lí này chứa đựng mội hạt nhân chân lí. Với cách giải thích mộc mạc của ông Quán, ta chợt nhận ra mối quan hệ khăng khít, thống nhất giữa hai tình cảm ghét – thương trong tâm hồn tác giả. Bởi thương đến xót xa trước cảnh nhân dân phải chịu lầm than, khổ cực, thương những con người tài đức mà bị dập vùi, phải mai một tài nằng và chí bình sinh nên Nguyễn Đình Chiểu càng căm ghét những kẻ làm hại dân, hại đời, đẩy con người vào những cảnh ngộ éo le, oan nghiệt. Trong trái tim mãnh liệt của nhà thơ, hai tình cảm ghét – thương cứ đan cài, nối tiếp nhau, hòa cùng nhịp đập với cuộc đời, với nhân dân. Đó chính là đỉnh cao tư tưởng và tình cảm của Nguyễn Đình Chiểu.

Ở đoạn thơ này, ông Quán là người phát ngôn cho những tư tưởng, cảm xúc nung nấu trong tâm can Đồ Chiểu. Lời lẽ của ông Quán mang tính sách vở vủa nhà nho, nhưng cách biểu hiện cảm cúc lại mang chất Nam Bộ sâu sắc: bộc trực, thẳng ngay, phân minh, rạch ròi. Đã thương thì ra thương, ghét thì ra ghét, yêu thương rất mực, mà căm ghét cũng đến điều, như Giái sư Trần Văn Giầu đã có lần nhận xét về tính cách Nam Bộ: “Trải sóng gió, vượt núi đèo, người Việt cực Nam dường như đã bỏ lại đằng sau mình những cái gì quá mặng nề, quá ràng buộc của Nho giáo. Tính tình người dân đơn giản, thẳng thắn, có khi “nguyên thủy”.